Inleidend onderzoek naar het verband tussen het toponiem 'akker' en het open landschap en de kwaliteit ervan als landbouwgrond: de toponymie, het bodemlandschap en archeologische gegevens gecombineerd met behulp van GIS

1. Het verband tussen het 'akker'toponiem en het open landschap

1.1. Vragen en doelstellingen

Het is Jacky Semey die er reeds geruime tijd op wijst dat de circulaire structuren op de topografische kaart steevast in de buurt van akker én koutertoponiemen voorkomt. Daarom werd een poging gedaan om deze hypothese voor het onderzoeksgebied Adegem te onderzoeken.

De centrale vraag is dan wel wat het belang is van het bepalen van 'akker' toponiemen.

Daarom geven we enige toelichting over het toponiem 'akker' en de betekenis ervan en betrekken we het op onze vaststellingen.

1.2. De betekenis van het 'akker'-toponiem in het onderzoek

Men kan zich afvragen waarom het toponiem 'akker' in het onderzoek nu zo belangrijk is. Daarrond heeft zich een jarenlange discussie ontsponnen die tot op vandaag blijft duren. De discussie werd lang door historisch-geografen gevoerd, we zouden het ongepast vinden Prof. A. Verhulst niet te vermelden, maar het meest complete recent bruikbare onderzoek daarover vonden we terug in: ( M. Devos, 1991, 492 blzn.).

De geschiedenis van akker begint voor de Lage Landen bij de Germaanse Landname: het woord maakt deel uit van de cultuurlandterminologie die door de kolonisatoren werd meegebracht naar het latere Nederlandse taalgebied.

Men neemt aan dat Vlaanderen in zijn geheel tot de vroegmiddeleeuwse verbreiding van akker heeft behoord (Devos, 1991, blz 78).

Het is de toponymie die ons een beeld verschaft van de werkelijkheid waarop het woord aanvankelijk betrekking had.

De oudste akker-toponiemenlaag (9^e-12^e eeuw) bestaat uit aanzienlijke entiteiten, bouwlandcomplexen die qua uitgestrektheid het midden houden tussen een afzonderlijke akker en een dorp. Dit kan worden afgeleid uit beschrijvingen in historische documenten (Devos, blz. 79).

Ook de lexicale aard van de met akker samengestelde eigennamen is dikwijls relevant om te bepalen welke werkelijkheid aanvankelijk achter de naam schuilging.

Een eerste groep waarbij het attributieve element de naam is van een nederzetting of een (boeren)-collectiviteit, waaruit kan besloten worden dat deze toponiemen oorspronkelijk het hele bouwland van een gemeenschap aanduidden.

Die interpretatie wordt nog versterkt door het feit dat we in de toponymie van één lokaliteit de nederzettingsnamen als specificerend element aantreffen bij verschillende grondwoorden die elk aan een bepaald aspect van het terrein refereren (vb.: akker vs. meers).

Een tweede groep houdt toponiemen in met een bepalend element dat duidt op de geografische ligging, de hoedanigheid, enz… van het bouwland (Devos, 1991, 80).

Op grond van deze vroege attestaties omschrijft Gysseling de oorspronkelijke toepassing van akker als 'het gezamenlijke landbouwland van een dorp of boerderij of een van de grote onderdelen daarvan' (Gysseling, 1978, blz. 22; in: Devos, 1991, blz. 80).

Maar enkele historisch-topografische detail studies zoals die van Wintein en Verstraete hebben aangetoond:

1. Dat in Sijsele niet minder dan zeven akkercomplexen pas bij het begin van de middeleeuwse ontginningsgolf (11^e-12^e eeuw) waren aangelegd (Wintein, 1967, blz.25; in Devos, 1991, blz. 102).

2. Dat in het naburige Oedelem er drie pas in de late middeleeuwen, vermoedelijk zelfs na 1300, op het natuurland werden gewonnen.

Ook Van de Vel (1984, blz. 86) stelde in haar onderzoek op basis van de 17^e en 18^e eeuwse landboeken dat enkel de 'Raverschoot akkers' door de aanwezigheid van het hof van Raverschoot, dat vóór 1127 reeds bestond, tot de vroege middeleeuwen zouden opklimmen.

1.2.1. Doelstelling

Op grond van wat we weten over het 'akker'-toponiem moeten we nagaan of we een dataset in een GIS kunnen opbouwen die een bruikbare methode is om het onderzoek op grotere schaal verder te zetten.

1.3. Bronnen en methode

1.3.1. Bronnen

Er werd gebruik gemaakt van de verschillende historische bronnen in digitale vorm.

Ten eerste de documenten van het kadaster, namelijk de oorspronkelijke primitieve perceelsplannen gecombineerd met de gegevens van de de oorspronkelijke aanwijzende tabel of 'model 208'.

Ten tweede werd gebruik gemaakt van de figuratieve kaart aangevuld met de gegevens van het landboek van Adegem uit 1765.

Ten derde werd de digitale bodemkaart gebruikt.

Ten slotte konden we beschikken over een dataset van de circulaire sporen tot en met 1997, op het grondgebied van Adegem gelocaliseerd.

1.3.2. Methode

Van alle gegevens uit de historische bronnen werden thematische lagenkaarten gemaakt binnen eenzelfde coördinatenstelsel. Op die manier kon een visuele analyse worden gemaakt.

1.4. Het verband tussen het toponiem 'akker' en de open kernen in Adegem

We zullen aantonen dat dit verband door ruimtelijke, visuele analyse kan aangetoond worden. Om het verband aan te tonen tussen de 'open kernen' en de 'akker'-toponiemen moeten we eerst de 'open kernen' localiseren. Daarna gaan we na hoe we de 'akker' toponiemen kunnen localiseren.

1.4.1. Definiëring en localisering van de 'open kernen' in Adegem

1.4.1.1. Definiëring

De 'open kernen' worden onderscheiden van andere grote, open oppervlakken door hun ligging in het landschap en door de configuratie van meer dan drie percelen, die aan elkaar grenzen zonder dat ze gescheiden worden door levende afsluitingen.

1.4.1.2. Localisering

We localiseren de open kernen op basis van de Figuratieve kaart en het bijhorende landboek van 1765.

1.4.1.2.1. Het gebruik van de figuratieve kaart

De landmeters duiden de scheidingen van de percelen op de figuratieve kaart aan door stippellijnen. Door elk complex onder één noemer te brengen kunnen ze als thematische laag getoond worden. Voor de kritische lezers tonen we aan dat die symboliek op de figuratieve kaart overeenkomt met de beschrijvingen uit het landboek.

1.4.1.2.2. Het gebruik van het landboek

Op basis van de studie van de artikels van het 4^e begin waarin de 'Zandakkers' hebben we de bewijskracht van zowel de figuratieve kaart als de teksten versterkt. Dit geeft volgend resultaat:

Artikelnummer beschrijving

Jacob van quekelberghe an(de) wests(ijde) d(aer)an/ str(ekkende) met t´zuyth(ende) alsv(oren) en(de) met het noort(hende)/ veurg(emeens) aent´vague lant arl 56…

Adr(iaen) Bruysschaert via. Joos verstrynghe an(de) wests(ijde) daer(an)/ veurg(emeens) cum westh(ende) aen sijn selfs adr(iaen) Bruysschaert arl 13/ str(ekkende) met het noorth(ende) alsv(oren) en(de) som oock aen/ sijn selfs adr(iaen) Bruysschaert arl 55 en(de) met het zuyth(ende)/ alsv(oren) en(de) aende twee volgende partien/ groot…

1. Pr. de Rycke an(de) noorts(ijde) daer(an) veurg(emeens) atr(ekkende)/ met het west beede eynden alsv(oren) en(de) en(de) met het oosth(ende)/ aen adr(iaen) Bruysschaert arl 15 en(de) aen d´hr. Santens/ arl 14 ; groot per bunderb(ouck) mald(egem) de geheele partie…
2. Joan(nes) peersch an(de) noors(ijde) d(aer) veurgemeens/ met het westh(ende) alsv(oren) en(de) met het oosth(ende)/ an d´hr. Santens (sauters?) arl 14 en(de) sijn selfs arl 27/ groot de geheele partie per bunderb(ouck) mald(egem) 1.0.52 R wanof/ t´osthende af in adeghem per bunderb(ouck)…
3. Corn. Verstrynghe an(de) noorts(ijde) d(aer)an veurg(emeens)/ str(ekkende) met beede eynden alsv(oren) groot de geheele/ partie per bunderb(ouck) mald(egem) tot = 1.0.52 R wanof t´oosthende af in adeghem per bunderb(ouck)…
4. Joff.? Marie de Coorenbijter an(de) noorts(ijde) d(aer)an/ veurg(emeens) met de oosts(ijde) alsv(oren) en(de) met de wests(ijde)/ aen Pr. de Rycke en(de) Corn. Verstrynghe dat in/ mald(egem) light aen via. Joos verstrynghe oock in mald(egem)/ met eenen uytweg ten zuytwesth(ende) westwaert tot/ de cromme wegh straete, per bunderb(ouck) mald(egem) de geheele partie groot in mald(egem) groot 3..0..77 R, ende in adeghem d´oost af eenen dryhouck per bunderb(ouck)…
5. Den selven an(de) wests(ijde) d(aer)an veurg(emeens) met de/ zuyts(ijde) aen(de) tweede voorg(enoemde) en(de9 met de noorts(ijde)/ alsv(oren) en(de) aen de selve Joff. Dat in mald(egem) light/ verh(aeckt) an(de9 zuyts(ijde) bij t´westh(ende) zuytwaert/ groot per bunderb(ouck) mald(egem) de geheele partie/ in mald(egem) groot 1..0..54 R en(de) in adeghem t´oosth(ende) af per bunderb(ouck) tot…
6. Joff. Marie de coorenbyter ant´noorth(ende) van/ de twee voorg(enoemde) partien d(aeran) veurg(emeens) eene vyfsydighe / partie cum oosts(ijde) aen via Joos verstrynghe/ arl 44 en(de) mart mathijs arl 44 st. Jans huys arl 45, met de noort wests(ijde) en(de) noortwesth(ende) aen haer selfs dat/ in mald(egem) light groot de geheele partie per bunderb(ouck) mald(egem) 1.1.60 R wanof in adeghem/ d´oosts(ijde) af tot…

40 Jac(obus) De Baets an(de) oosts(ijde) d(aer)an met de/ noorts(ijde) veurg(emeens) aen(de) heerwegh en(de) met de zuyts(ijde) aen/ de tweede voor(gaende) endede? twee volgende/ partien, str(ekkende) met het noortoosthende oock veurg(emeens)/ an (de) heerwegh en(de) met het westh(ende) som aen/ Pr. verbeke dat in mald(egem) light…

1. via. Joos verstrynghe aent zuyth(ende) d(aer)an/ met de zuyts(ijde) veurg(emeens) an(de) tweede volgende en(de)/ met het oosth(ende) veurg(emeens) an(de) heerwegh groot…
2. De Selve aent´westh(ende) d(aer)an veurg(emeens) met de/ noorts(ijde) aen via. Jac(ob) clays arl 35 str(ekkende) met het/ westh(ende) aen Joff. de Coorenbyter arl 34, groot…
3. het St. Jans huys in brugghe an(de) zuyts(ijde)/ veurg(emeens) van(de) twee voorg(enaemde) partien str(ekkende) met het/ westh(ende) beede eynden alsv(oren) en(de) met het oosth(ende) an(den) heerweg /groot…
4. Martinus mathijs an(de) zuyts(ijde) d(aer)an veurg(emeens)/ str(ekkende) met beede eynden alsv(oren) groot…
5. Den selven an(de) zuyts(ijde) d(aer)an veurg(emeens) str(ekkende)/ met het oosth(ende) alsv(oren) en(de) met het westh(ende9/ aen adr(iaen ) Bruysschaert arl 32 verh(aeckt) an(de)/ zuyts(ijde) bij t´oosth(ende) zuytwaert in groot…
6. Carel van Wayenberghe an(de) zuyts(ijde), d(aer)an/ veurg(emeens) en(de) an(de) zuyts(ijde) en(de) westh(ende) van t´/verh(aeck) d(aer)an veurg(emeens) str(ekkende) met beede eynden/ alsv(oren) groot…
7. D´hr. De Sauters tot mald(egem) an(de) zuyts(ijde) d(aer)an/ veurg(emeens) str(ekkende) met beede eynden alsv(oren) en(de)/ som westh(ende) aen corn de wispelaere arl 31/ groot…
8. Jacob de Baets an(de) zuyts8ijde) d(aer)an veurg(emeens)/ str(ekkende) met beede eynden alsv(oren) en(de) met de/ zuyts(ijde) som aen corn(elis) de wispelaere arl 29/ groot…

52 De kynd(eren) killeghem Pr. van quekelberghe an(de) zuyts(ijde) d(aer)an veurg(emeens)/ str(ekkende) met beede eynden cum zuyts(ijde) veurg(emeens) aen arl 53, 54 en 56 verh(aeckt) ande/ zuyts(ijde) naest t´westh(ende) zuytwaert groot…

1. de kynd(eren) hilleghem an(de) zuyts(ijde) bij t´westh(ende) d(aer)an/ De selve an t´oosth(ende) veurgemeens met het/ westh(ende) aen sijn sel Pr. van quekelberghe arl / 28 en(de) met de zuyts(ijde) an(de) tweede volgende/ groot…
2. De selve ant´oosth(ende) d(aer)an veurg(emeens) met de / oosts8ijde) an(de) tweede volgende ende/ met het noorth(ende) an(de) tweede voorgaende/ ald(aer) verh(aeckt) op t´noorth(ende) bij d´oosts(ijde) noortwaert/ groot…

adr(iaen) Bruysschaert zuyt an(de) twee voorg(aende)/ partien d(aer)an veurg(emeens) met de zuyts(ijde) aen sijn selfs arl 8/ en 13 en(de) d´hr sauters arl 14, str(ekkende) met het west(hende)/ aen Pr. van quekelberghe arl 28 groot…

1. _ _ _ _ _ _ _ _ oost an(de) twee/ voorg(aende) partien met de oosts(ijde) veurg(emeens) an(de) heerweg/ str(ekkende) met het noorth(ende) aen Pr. van quekelberghe/ arl 52 en(de) met het zuyth(ende) aen Jac(ob) van/ quekelberghe en(de) adr(iaen) Bruysschaert arl 7 en 8/ al(daer) verh(aeckt) op t´selve zuyth(ende) zuytwaert in tot Joan(nes) Peersch arl 6 groot…

We zien het terugkeren van een specifiek woord, namelijk veurgemeens.

veurgemeens

Het woord wordt hier gebruikt in de betekenis van greppel als grensscheiding tussen twee landen. Dit naar analogie met de volgende aanhalingen.

Vijf en dertich gemete lants gelegen in Poirtegael… leggende gemengeder airde ende gemeenre vuer mit. Akte v. 22 aug. 1471, blz. 67 (arch. te brielle).

Vier lijnen (lants) gelegen int cleyn Oosterlant voet ende voer gemeen met de kercke te Rugge. Rek. v. h. Vrouwenhuys upt Maerlant f. 5 v (a. 1501; t.a.p.).

Wanneer de bepaling met met is weggelaten, zou de bovengegeven verklaring onzeker zijn. (Verwijs en Verdam, 1929, dl. IX, kol. 940).

Zoals het woord het zelf uitdrukt gaat het hier om een gemeenschappelijke ploegvoor, mogelijk iets dieper geploegd dan een gewone ploegvoor, die als scheiding van de percelen diende.

Hierbij stelt zich de praktische vraag hoe men jaar na jaar deze eigendomsstructuur kon handhaven vermits een ploegvoor toch vrij rap in het landschap verloren gaat.

1.4.1.2.3 Overeenkomst tussen de figuratieve kaart en het landboek

Belangrijker is echter de vaststelling dat na vergelijking met de figuratieve kaart blijkt dat bij alle percelen met stippellijn aangeduid in het landboek deze ten opzichte van elkaar als veurgemeens worden aangeduid. Behalve bij perceelnummer 42 dat aan de oostzijde grenst aan de weg van Eeklo naar Maldegem en een stuk met stippellijn wordt aangeduid, grenzend aan perceelnummer 43. Ook bij de perceelnummers 22 en 51 vinden we er geen vermelding van, maar het daaropvolgend perceelnummer, resp. 23 en 52 worden als veurgemeens aangeduid.

De andere percelen zijn omzoomd met levende hagen, die voorgesteld worden door middel van volle strepen, wat niet valt af te leiden uit de beschrijving van de artikels. Dat de volle strepen levende afsluitingen zijn valt af te leiden uit de vergelijking met de kaarten van het landboek van Adegem dat bewaard wordt in het gemeentelijk archief van Maldegem. Op de kaart van het 4^e begin staan daarop duidelijk bomen afgebeeld. Een andere mogelijkheid om deze kaarten op de symboliek op hun beurt te toetsen is het gebruik van de 19^e eeuwse militaire topografische kaarten. Daarop staan de levende afsluitingen goed afgebeeld.

Aangenomen dat de symboliek consequent wordt gebruikt op de figuratieve kaart en ook de beschrijving van de artikels in het landboek op dezelfde manier wordt gehandhaafd kan een betrouwbare digitale versie van open kernen worden gemaakt:

afb. 8 : Open kernen

1.5. Voorlopige besluiten

Het gebruik van de eerste topografische kaart van het Dêpot de la Guerre geeft ons een

idee van het landschap zoals het er ten tijde van de uitgave van de atlas van Popp moet hebben uitgezien. Vermits de percelen van de Figuratieve kaart kunnen overgezet worden op het Popp-plan kan meteen de vergelijking gemaakt worden en dan vinden we de treffende overeenkomst weer tussen de open en gesloten landschappen op de militaire topografische kaart en de figuratieve kaart.

Daaruit volgt dat we hier te maken hebben met een realistische weergave van het onderscheid tussen het gesloten en het open landschap, op basis van het onderscheid tussen volle lijnen en stippellijnen die de landmeter op zijn kaarten aanbracht. Daarin treden we A. Van de Vel bij die tot dezelfde conclusie kwam (Van De Vel, 1984, blz. 85).

Zoals reeds aangegeven hebben we met de term veur(e)gemeens een duidelijke aanduiding voor de open kernen. Van de Vel stelt echter het volgende: "De landmeters hebben deze open kernen verder onderscheiden van het omliggende land door de perceelsgrenzen met een stippellijn aan te duiden in plaats van met een volle lijn….Het landboek geeft over deze differentiële symboliek geen uitleg. Zo wordt bijvoorbeeld niet vermeld of het om een gemeenschappelijke ploegvoor gaat."(Van de Vel, 1984, blz. 85,).

We zullen ondubbelzinnig voorgaand besluit toepassen op landboeken waarvan de figuratieve kaarten ontbreken om een nauwkeurige landschapsreconstructie te maken.

1.6. Definiëring en localisering van de 'akker'-toponiemen

1.6.1. Definiëring

De 'akker' toponiemen moeten overeenkomen met gelocaliseerde 'open kernen'. Daarom moeten ook zij geografisch gelocaliseerd worden. Dit is een andere definitie dan wat eerder werd beschreven maar sluit er nauw bij aan. Vroegmiddeleeuwse landbouwentiteiten moeten immers grotere complexen geweest zijn die naar analogie met de kouters als grotere 'open kernen' in latere tijden bewaard zijn gebleven.

1.6.2. Localisering

Om de akkertoponiemen op te sporen gaan we systematisch te werk. A.M. Van de Vel (1984, blz. 85) telt zeven akkertoponiemen waarvan er vijf in verband worden gebracht met open kernen, namelijk:

1. de Santacker
2. den Acker
3. de Kerkakker
4. de Oliemolenakker
5. Kraaienakker
6. de Raverschootakkers
7. Ackersyn

Een andere bron die hierover ruimtelijk meer betrouwbare gegevens levert is de oorspronkelijk aanwijzende tabel of 'model 208'. In die tabel werden aan elk perceel een toponiem toegekend. Op die manier wordt het mogelijk een basiskaart te maken met de verspreiding van de toponiemen.

1.6.3 Resultaten

De onderstaande kaart (afb. 9) geeft 63 toponiemen weer die duidelijk afgebakend zijn. We gaan er van uit dat de plaatsnamen bij de opstelling van het kadaster vrij nauwkeurig werden behouden, zodat deze kaart een betrouwbare verspreidingskaart is die als basiskaart kan gebruikt worden voor de lokalisatie van toponiemen. We concentreren ons verder op de 'akker'-toponiemen. Niet minder dan 6 akkertoponiemen worden onderscheiden, namelijk:

Sandackers - Veldekensacker - Raverschootackers - Noordackers - Kerckakkers - de Acker

(afb. 9)

Een vaststelling is dat de meeste van wat wij als mogelijk vroegmiddeleeuwse attestaties van 'akker'-toponiemen als landbouwland onderkennen, meervoudsvormen zijn (Sandackers, Noordackers, Kerckackers, Raverschootackers).

Devos (1991, blz. 81) constateert dat verschillende Latijnse 'akker'-toponiemen in het Fragmentum Blandiniense uit het Liber Traditionum van de Gentse Sint-Pietersabdij, een meervoudsvorm vertonen, meerbepaald een datief. Daaruit blijkt dat akker van zijn vroegste verschijningsvorm telbare grootheden aanduidde.

Of deze meervoudsvormen later overgenomen zijn Nederlands taal is natuurlijk maar de vraag. Toch is het de moeite daarop te wijzen.
Vermits de kadastrale legger als bron voor regressief onderzoek het dichtst aanleunt bij de 18^e eeuw kan ze als basiskaart gebruikt worden om toponiemen vrij goed te lokaliseren.

1.6.4. Andere 'akker'-toponiemen in de literatuur

De gebruikte bronnen zijn vrij recent, het zou verwonderlijk zijn dat er geen andere 'akker'-toponiemen in oudere bronnen zouden voorkomen. Dit zou verder moeten onderzocht worden. We geven hieronder enkele verwijzingen naar 'akker'-toponiemen in oudere bronnen:

Adegemakker (De Vos & Stockman, 1989, blz. 33)

Akker (De Vos & Stockman, 1989, blz. 34)

Akkerken (De Vos & Stockman, 1989, blz. 34)

Akkersin (De Vos & Stockman, 1989, blz. 34)

Akkerstraatje (De Vos & Stockman, 1989, blz. 34)

Bredenakker (De Vos & Stockman, 1989, blz. 36)

Geeters akker (De Vos & Stockman, 1989, blz. 41)

Balgerhoucksche Ackere

Zandakker (De Vos & Stockman, 1989, blz. 91)

Up den Santackere	1572	ARA	RK 45198	76 r
Den Zandtackere	1572	ARA	RK 45198	80 r
Den Zandtackere	1572	ARA	RK 45198	112 v

Verschillende van de 'akker'-toponiemen hebben we kunnen localiseren. De betekenis en localisering van andere blijft onzeker. We blijven kritisch staan tegenover de recente bronnen in het onderzoek naar vroegmiddeleeuwse ontginningskernen.

De methode om de toponiemen geografisch te localiseren heeft wel resultaten. De Zandakker wordt geplaatst onder de rubriek E2. Plaatsnamen ergens te Adegem en /of Maldegem en te Eeklo (De Vos & Stockman, 1989, blz. 81), terwijl we hem gelocaliseerd hebben. Vreemd daarbij is dat hij enkel in de moderne kadastrale bronnen als meervoud gebruikt wordt.

Deze vaststellingen geven stof tot nadenken om verder onderzoek daarrond te organiseren.

1.7. De analyse van de gegevens

1.7.1. De verspreiding van de 'open kernen' in het bodemlandschap

We gaan de verspreiding van de 'open kernen' in het bodemlandschap na door middel van de digitale textuur- en drainagekaart, afgeleid van de bodemkaart. Een selectieve keuze want naast deze kaarten kunnen er nog een profielkaart, of een combinatie van elke van de drie kernletters van de bodemserie gemaakt worden. Daarvoor is echter apart onderzoek nodig.

1.7.1.1. De verspreiding op de textuurkaart

We stellen vast dat de open kernen enkel in het noordelijk deel van de gemeente voorkomen, meerbepaald op het weinig reliëfrijke dekzandgebied. Ze komen voor tot op de grens van het dekzandgebied met het meer zuidelijk gelegen lemig-zandgebied.
Er is een duidelijke correlatie tussen de verspreiding tussen de open kernen en hun ligging het in dekzandgebied

(afb. 10).

1.7.1.2. De verspreiding op de drainagekaart

Op de drainagekaart is de verspreiding duidelijk gebonden aan de droge (.b.) tot matig droge (.c.) gronden.
Dit is een belangrijke vaststelling vermits dit een verklaring kan zijn voor de afwezigheid van levende afsluitingen. Op die droge tot matig droge gronden zou er geen drainering nodig geweest zijn. Van de Vel (1989, blz. 85) kwam tot dezelfde vaststelling.

We hebben zelfs archeologische aanduidingen voor de afwezigheid van draineringsgrachten. Op de site Maldegem-Vliegplein werden over het gehele opgravingsgebied geen (drainerings) grachten gevonden. De site lag op de noordelijke rand van een open kern met een 'akker'-toponiem (De Sandackers)

(afb. 11).

1.7.2. De 'open kernen' versus 'akker'-toponiemen

1.7.2.1 Toponymische attestatie

Om een overeenkomst te zoeken tussen de open kernen en de akkertoponiemen maken we een samengestelde kaart

(afb. 12).

Deze kaart geeft duidelijk weer dat het toponiem Veldekensacker niet kan worden vereenzelvigd met een open kern. Anders dan de andere 'akker' toponiemen wordt een groot deel van een sectie ingenomen. Ook rond het toponiem de Noordackers rijst er twijfel. Ofwel is deze niet goed gelokaliseerd tijdens de samenstelling van het kadaster en moet deze met de open kern iets ten oosten ervan worden vereenzelvigd, ofwel gaat het ook hier om een toponiem dat niks te maken heeft met een complex.

In ieder geval vinden we voor volgende akkertoponiemen een open kern weer:
De Sandackers, de Noordackers, de Kerckakkers, De Raverschootackers, Den Acker.
De open kern zonder relatie met een akkertoponiem uit 1835 kan vereenzelvigd worden met de Oliemolenakker.

Een eerste aanduiding daarvoor vinden we bij De Vos en Stockman (1989, blz. 63) waarin een fragment van een lokalisering van een artikel (perceel) is opgenomen dat luidt:" upden Olimeulen Acker met den Zuythende up de strate die loopt van Adegem naer Balgerhoucke". Het beschreven stuk land grenst met het zuideinde aan de straat die later als heerwech in de landboeken van 1640 en 1765 terugkomt.

Een tweede aanduiding is de aanwezigheid van een perceel dat het toponiem 'den Meulenwal' draagt en wordt gelocaliseerd in het landboek van 1765. Een mogelijke, zeer waarschijnlijke aanduiding van de plaats waar de oliemolen heeft gestaan. De vorm van het perceel is overigens ovaal tot rond, wat afwijkt van de traditionele vormen van percelen.

1.7.2.2. Archeologische attestatie

Naast het toponymische vermelden we het mogelijke belang van de archeologische bevindingen. Tijdens de archeologische opgravingen te Maldegem-Vliegplein werden sporen uit de middeleeuwen aangetroffen. Bij gebrek aan mogelijkheden, tijd en financiële middelen kon het onderzoek naar deze middeleeuwse bewoningssporen niet verdergezet worden.

Er werd een grote poel aangesneden die tot 8 m breed was en 1,10 m diep onder het maaiveld bewaard was. Er waren sporen van relatief grote en diep ingegraven paalsporen.Het gevonden materiaal dateerde uit de 10^e - 12^e eeuw.

Er werden ook sporen van houten gebouwen aangetroffen. Het betreft een hele reeks paalkuilen en/of kuilen waarin wat materiaal werd aangetroffen uit de 10^e tot 12^e eeuw, maar vermoedelijk ook uit vroegere periodes (late 8^e - 9^e - 10^e eeuw).

Op het onderzoeksterrein, maar ook erbuiten, wordt aangenomen dat er zich een landelijke nederzetting uit de hoge of volle middeleeuwen (10^e - 12^e eeuw), eventueel met voorlopers uit de Karolingische periode (8^e - 9^e eeuw) werd aangesneden (Bourgeois, Meganck, Semey, 1992, blz. 13).

De positionering in de open kern-'akker' laat zien dat de sporen zich duidelijk op de noordelijke rand bevinden. Het zou voorbarig zijn om daar nu al conclusies uit te trekken maar zowel de aanwezigheid van een landelijke nederzetting als de ligging ervan in de open kern-'akker' zetten de stelling dat de open kernen-'akkers' tot de vroege middeleeuwen opklimmen toch wel kracht bij.

1.8. Voorlopige besluiten

Bovengenoemde vaststellingen doen meer vragen rijzen dan ze oplossingen bieden. De centrale vraag is of die 'akker'-toponiemen met een open kern teruggaan systemen die wijzen op een vorm van communautair landbouwleven of deze enkel te maken hebben met een gunstige drainage toestand, met andere woorden of ze te maken hebben vroegmiddeleeuwse ontginningskernen.

Op basis van de gecombineerde gegevens kunnen we aannemen dat verder onderzoek met behulp van archeologische opgravingen een interressante optie is.

1.9. De ligging van de circulaire structuren ten opzichte van de akkers

Een eenvoudige vergelijking van de open kernen-'akkers' met de verspreiding van de circulaire structuren laat ons besluiten dat er wel circulaire structuren gesitueerd zijn op de open kernen-'akkers' maar ze zijn niet mee gecorreleerd. De hypothese dat ze voorkomen op akkers is gestoeld op het voorkomen van de 'akker'-toponiemen op de topografische kaart die niet als bron voor juiste localisatie op perceelsniveau kan worden gebruikt.

Ten tweede hebben we aangetoond dat die open kernen-'akkers' vooral op de droge en matige droge gronden voorkomen en de kans op een betere zichtbaarheid van de sporen daardoor verhoogt.

2. De landbouwwaarde van de open kernen-'akkers'

2.1. Vraagstelling

Er van uitgaande dat de gelocaliseerde open kernen-'akkers' mogelijk teruggaan tot de vroegmiddeleeuwse periode, en ze tot het landbouwareaal van de nederzetting behoorden stelt zich nu de vraag welke landbouwwaarde deze open kernen-'akkers' hadden.

2.2. Bronnen en methode

In de oorspronkelijke kadastrale legger of het 'model 208' is een rubriek voorzien voor de klassering van de gronden. We gaan na hoe deze klassen tot stand zijn gekomen en of er afgeleide analyses mogelijk zijn. We gebruiken daarvoor het ProcesVerbaal van grensbepaling (Proces-Verbal de délimitation). Achtereenvolgens worden de verschillende categoriëen van landgebruik bekeken. Vervolgens gaan we na of de klassen van bouwlanden in het P.V. en het 'model 208' overeenstemmen en welke andere mogelijke gegevens voor nieuwe thematische lagen bruikbaar zijn.

Hetzelfde gebeurt voor de grondbelasting in het landboek van Adegem, 1765.

Daarna confronteren we deze kaarten met de open kernen-'akkers' om er de landbouwwaarde mee in te schatten.

2.3. De verschillende vormen van landgebruik en hun klassen in de oorspronkelijke aanwijzende tabel

2.3.1. De verschillende kategorieeën van landgebruik begin 19^e eeuw

Op basis van het Proces-Verbal model bepalen we de verschillende vormen van landgebruik . Hieronder worden ze opgesomd zoals ze in het ProcesVerbal voorkomen en beschreven worden.

2.3.1.1. De Boomgaarden (Vergers)

Beschrijving
De boomgaarden zijn met fruitbomen beplante terreinen, waarvan de aanplanting de belangrijkste cultuurvorm is en dus de belangrijkste bron van inkomsten vormt. We vinden ze hoofdzakelijk rond de bewoning of op enkele afgezonderde plaatsen.

Waarde
Er bestaat maar één klasse en ze nemen geen grote oppervlakte in. Bijna overal dienen ze als neerhof bij de boerderij.
Gezien de opbrengst van de bomen, van het gras waarop het vee mag grazen, de bodemgesteldheid en de hun nabijheid van de bewoning worden ze hetzelfde geschat als de bouwlanden van de eerste klasse.

2.3.1.2. Beplante terreinen (Terrains plantés of plantis)

Beschrijving
Deze terreinen nemen een kleine oppervlakte in en zijn beplant met allerlei soorten bomen.

Waarde
Gezien de opbrengst van deze bomen en de bodem waarop het gras groeit zijn ze geschat als bos van de eerste en derde klasse. De expert vermeld er niet bij waarom de tweede klasse niet wordt gebruikt.

2.3.1.3. Tuinen (Jardins)

Beschrijving
De tuinen nemen een kleine oppervlakte in en liggen rond de bewoning. Ze worden niet professioneel uitgebaat en dienen enkel als cultuurgrond voor grote groenten om te voldoen in de levensbehoeften van de landbouwer.

Waarde
Door de nabijheid van de bewoning worden ze geschat als bouwlanden van de eerste klasse.

2.3.1.4 Weilanden (Prés)

Beschrijving
De weilanden liggen verspreid over de verschillende Secties behalve Secties E en F. Ze overstromen niet en worden niet geïrrigeerd. De grassen zijn van slechte kwaliteit en groeien niet in overvloed.

Waarde
Deze gronden worden ingedeeld in drie klassen:

De eerste klasse, op de betere plaatsen, ontvangen het water dat afvloeit van de bouwlanden waartegen ze liggen. Daardoor worden ze als het ware bemest, geïrrigeerd (ce qui leur donne pour ainsi dire une espece d'engrais).

De tweede klasse ligt op minder vruchtbare plaasten (sur des terrains moins vegetal). Ze hebben niet het voordeel van de gronden van de eerste klasse, hetzij door hun hogere ligging (élévation; verhevenheid, hoogte), hetzij door hun afstand van de bouwlanden.

De derde klasse ligt op de lage, moerassige (drassige) gronden. Het water dat er van langs alle kanten toestroomt stagneert er, met slechte begroeiing als gevolg.

2.3.1.5 De graaslanden (Pâtures)

Beschrijving
Deze gronden onderscheiden zich van de weilanden omdat ze regelmatig worden beweid en voor het onderhoud en de voeding van de dieren. Ze nemen een kleine oppervlakte in en liggen op marginale gronden.

Waarde
Deze gronden worden hetzelfde geschat als de weilanden van de derde klasse.

2.3.1.6 De dreven (Dreves) (we vinden deze naam niet terug in een hedendaags woordenboek; Van Wely, 1980.)

Beschrijving
Er worden twee soorten dreven onderscheiden die moeilijk te vertalen zijn. De dreves d'agrément en de chemin d'exploitation. De eerste soort beschouwen we als toegangsdreven tot grotere domeinen. Ze komen niet voor in de gemeente. De tweede soort beschouwen we als landweg naar analogie met de beschrijving in oorspronkelijke aanwijzende tabel ('Model 208').

Waarde
Ze worden geschat volgens de verschillende klassen die in de bouwlanden voorkomen, al naar gelang van de bodemgesteldheid.

2.3.1.7. Moerassen, water, vijvers (Marais, Eaux, Etangs)

Beschrijving
De benaming spreekt voor zichzelf. Ze worden niet nader beschreven en nemen geen grote oppervlakte in.

Waarde
Ze worden geschat volgens de bouwlanden van de tweede, derde en vierde klasse.

2.3.1.8. Landweg (Chemin d'exploitation)

Beschrijving
Er is slechts één perceel dat onder beplante weg gekend is. Blijkbaar is er nog en onderscheid met de chemin d'exploitation onder de dreves. Het verschil tussen de twee wordt niet uitgelegd.

Waarde
Het perceel wordt geschat volgens de vierde klasse van de bouwlanden.

2.3.1.9. Heide (Bruyères)

Beschrijving
Er wordt geen uitleg gegeven over de bodemgesteldheid, de begroeiing, noch enig ander specifiek kenmerk ervan.

Waarde
De heidegronden worden als waardeloos beschouwd en worden geschat volgens de minimum vastgestelde waard in de Receuil Méthodique.

2.3.1.10 Bebouwde terreinen

Voor deze categorie beperken we ons tot de indeling volgens de expertise. Er is de subcategorie fabrieken (Manufactures et Usines) die zich eigenlijk beperkt tot de aanwezigheid van:

1. Windmolens : drie windmolens die gebruikt worden voor het vermalen van graan tot meel
2. Één branderij
3. Twee brouwerijen (cafés)
   De andere subcategorie vormt de huizen, waarvan er negen klassen werden opgemaakt.
   
4. De vergelijking tussen de vormen van landgebruik in het Proces-Verbal en de oorspronkelijke aanwijzende tabel

We vergelijken met de aard van de eigendommen en het aantal klassen per eigendom die in het Proces Verbal (in de tabel P.V.) en de oorspronkelijke aanwijzende tabel (in de tabel model 208) volgens de kadastrale schatting, goedgekeurd door de gouverneur op 20 juni 1834, voorkomen.

De indeling volgens gebouwde en ongebouwde eigendommen is dezelfde wat een tabel voor elk rechtvaardigt. We behouden de franstalige bepalingen om een vergelijking te vergemakkelijken. Kleine nuanceverschillen zouden mogelijk onjuiste vergelijking met zich kunnen meebrengen.

De ongebouwde eigendommen

Gebouwde eigendommen

In de tabellen worden de onbelastbare eigendommen uit het Proces Verbaal van grensbepaling (kerk, kerkhof, pastorij, openbare wegen, rivieren en waterlopen, bepaalde bossen) niet weerhouden. Daarnaast is er èèn categorie van de ongebouwde eigendommen in het model 208 die niet te identificeren is.

Wanneer we in detail gaan kijken en het tarief van de zuivere begroting van de bouwlanden in het Proces Verbaal van grensbepaling en het model 208 vergelijken volgens onderstaande tabel stellen we heel kleine aanpassingen vast.

Vergelijking van het tarief van de zuivere begroting van de bouwlanden in het P.V. en het model 208

Waaraan deze betrekkelijk kleine schommelingen te wijten zijn valt niet binnen het kader van het onderzoek.

2.5. Resultaten

Een vergelijking van de aard van de eigendommen en het aantal klassen tussen het Proces verbaal van grensbepaling en het model 208 ligt niet voor de hand. In sommige gevallen vallen categorieën weg of komen er bij.

Enkel voor de graaslanden (pâtures) en de bouwlanden (Terres Labourables) blijven de benaming en het aantal klassen gelijk.

2.6. Voorlopig besluit

De klassen die voor de bouwlanden in het model 208 gebruikt worden kunnen in verband gebracht worden met de manier waarop ze in het Proces Verbaal van afpaling worden bepaald.

Daaruit volgt dat de klassen van de landbouwgronden moeten overeenkomen met de kwaliteit van de gronden zoals ze in de bodemkaart worden gedefinieerd. Dit laat zeker openingen voor toekomstig onderzoek.

2.7. De bepaling van de klassen van de bouwlanden (Terres Labourables) in het P.V. van grensbepaling

In de oorspronkelijke kadastrale legger worden bij de bouwlanden 5 klassen onderscheiden met tussenvormen. We onderzoeken hoe we die klassen kunnen onderbrengen en hoe ze tot stand kwamen. Daarna proberen we ze ruimtelijk weer te geven.

We vinden de informatie daarover terug in het Proces Verbal de délimitation, namelijk het dossiernummer 3. We vinden er de logische opbouw in terug voor het opstellen van een tarief waarbij ieder perceel naar waarde werd geschat. We onderscheiden zelf een kwalitatieve en kwantitatieve klassificatie.

2.7.1. De kwalitatieve klassificatie

Zo genoemd omdat de experten voor elke klasse vijf representatieve percelen in de gemeente aanwijzen. We kunnen zelfs gewagen van een eerste poging tot klassificatie op grond van bodemkenmerken. Omdat de eigendomsverdeling op dat moment een feit is en voor elke klasse het referentieperceel met haar localisatiegegevens wordt vermeld zijn we in staat ze allemaal in de attribuutgegevens van de gedigitaliseerde kaart op te nemen en ze te confronteren met de digitale bodemkaart, wat we niet hebben gedaan.

2.7.1.1. De eerste klasse

Beschrijving (P.V., dossier, blz.2)

La I.^re est une terre vegetale, jaunatre et grasse, de 15 a 16 pouces de profondeur sur un lit de terre sablonneuse….

Op deze vruchtbare, geelachtige en vettige bodem gedijen gewassen goed. De diepte gaat van 37,5 tot 40 cm diep en ligt op een zandbed.
Deze klasse is geschikt voor tarwe, rogge, mastelijn en alle andere soorten granen en groenten.

2.7.1.2 De tweede klasse

La 2.^e est une terre vegetale ayant moins de profondeur que celle de la 1re classe sur un lit de terre rocailleuse….(rocailleuse verwijst vermoedelijk naar het voorkomen van basisgrint dat zich tussen de deklaag en het Bartoon (klei van Asse) bevindt).

Deze bodem is minder diep dan die van de eerste klasse en ligt op een stenige bodem waarop gewassen goed gedijen.
Deze klasse is geschikt voor alle, onder de eerste klasse, genoemde graansoorten met uitzondering van tarwe.

2.7.1.3. De derde klasse

La 3^e est une terre qui n'a que 9 à 10 pouces de profondeur en terre vergetale sur un lit d'argile ou terre glaise parfois….

De vruchtbare bodem gaat tot 22,5 tot 25 cm diep en ligt op een klei- of leemlaag.
Deze bodem is enkel geschikt voor de teelt van rogge, boekweit, haver, en rapen.

2.7.1.4. De vierde klasse

La 4^e est une terre sablonneuse et blanchâtre sur un lit de même terre….

Hier gaat het om een witachtige, zandige bodem. Er wordt niet meer vermeld dat het om een vruchtbare bodem gaat (terre végétale)
Deze bodem is enkel geschikt voor de teelt van rogge, boekweit, haver, en rapen.

2.7.1.5. De vijfde klasse

La 5^e est une terre sablonneuse blanchâtre et légère tres peu végétale sur un lit de sable blanc et froid….

Ook dit is een witachtige, weinig vruchtbare lichte zandbodem op zand.
Hierop kan enkel rogge geteelt worden.

Volgens de expert geeft dit de volgende rotatie over een periode van negen jaar.

Deze tabel geeft een goed overzicht van de gewassenrotatie in de gemeente in het begin van de 19^e eeuw. Het is zelfs mogelijk om met deze tabel een thematische laag te maken met de gewassenwisseling per jaar en er een ruimtelijke spreiding van te geven.

2.7.2. De kwantitatieve klassificatie

We kunnen het bovenstaande kwantificeren. In het P.V. werd op basis van de opbrengst (in zakken uitgedrukt) voor elk jaar in de rotatiecyclus en de prijs per zak de totale opbrengstprijs per jaar berekend, daarvan werd ca. 68% afgehouden. Die 68% was een constante die voor elke klasse gold en waarvoor we geen directe verklaring konden vinden. Het verschil tussen die twee getallen gaf dan de netto opbrengst.
Deze netto opbrengst gedeeld door het aantal rotatiejaren gaf de inkomsten per bunder. Deze werden dan verder omgezet naar de vierkante meter om zo in de definitieve tabel van de kadastrale inkomsten te worden ingeschreven.

We geven de berekening voor de 2^e en de 5^e klasse

2.7.2.1. Bepaling van de prijs per bunder voor de 2^e klasse

Voor de tweede klasse worden ook de opbrengsten van de rapen na rogge, klaver en kunstmatige weide werden opbrengsten anders uitgedrukt. In die gevallen noteren we alleen de totale prijs.

Het totaal over negen jaar is dan 2696,52 fr.
Daarvan 67, 98% geeft 1833,63 fr.
Het verschil is 862,89 fr als netto opbrengst.
De rotatie over negen jaar, het negende jaar geeft 862,89 fr / 9 = 95,87 fr.
Dit is de prijs per bunder.

2.7.2.2 Bepaling van de prijs per bunder voor de 5^e klasse

jaar	gewas	Opbrengst (in zakken)	Prijs (per zak)	totaal
1	Rogge	15	11,49	172,35
2	Rogge	14	11,49	160,86
3	Boekweit	14	11,04	154,56
4	Kunstmatige weide			90
5	Kunstmatige weide
6	Kunstmatige weide
7	Kunstmatige weide
8	Kunstmatige weide
9	Kunstmatige weide

Het totaal over negen jaar is dan 577,77 fr.
Daarvan 67, 98% geeft 392,88 fr.
Het verschil is 184,89 fr als netto totaal opbrengst.
De rotatie over negen jaar, het negende jaar geeft 184,89 fr / 9 = 20,54 fr.
Dit is de prijs per bunder.

Het is duidelijk dat de prijs afhangt van verschillende factoren

1. de prijs per zak (= kwaliteit van het gewas)
   vb. boekweit < haver < rogge
2. het aantal zakken
   vb. rogge op 2^e klasse = 20 en 5^e klasse = 15
3. het aantal keren dat een gewas in de rotatie voorkomt
   vb. kunstmatige weide op 2^e klasse = 2 maal en op 5^e klasse = 6 maal

2.8. De cultuurgewassen in vruchtwisseling te Adegem begin 19^e eeuw (Proces-Verbal de délimitation)

De cultuurgewassen in de gemeente Adegem in het begin van de 19^e eeuw zijn:

2.8.1. Spurrie

In het Proces Verbal wordt Spurrie vermeld als een gewas dat lokaal door de boeren wordt geteeld. Het is een gewas dat op dat moment niet meer commercieel wordt verbouwd. Daarom wordt het door de expert niet meer opgenomen in de lijst van de belangrijkste gewassen.
Spurrie gedijde goed tot zeer goed op arme zandgronden en groeide waar de erwt en vits (een oude voedergewas dat niet op zandgronden gedijd) niet meer groeiden. Vooral de Kempische landbouw heeft spurrie geïntegreerd in de gewassencyclus. Alhoewel de opbrengst en voedende waarde lager lagen dan van de vlinderbloemige gewassen had de teelt van de plant ook voordelen. De plant vroeg weinig mest en kon als navrucht of braakvrucht gewonnen worden. Naast de kempen werden enkel in de andere zandstreken spurrie gezaaid (Lindemans, Dl I, 1952, blz. 428).

2.8.2. Rogge (seigle)

De rogge en speltgranen zijn wellicht de oudste broodgranen van onze gewesten en overheerste in de Vlaamse Zandstreek (Lindemans, Dl. II, 1952, blz. 9 en 12). We zien dat rogge in alle klassen vertegenwoordigd is en zelfs in de 2^e en de 5^e klasse twee jaar na elkaar wordt geteeld. Lindemans (Dl II, 1952, blz. 13) wijst erop dat rogge in de Kempen verschillende opeenvolgende jaren op dezelfde akker kon groeien zonder dat hiervoor de opbrengst verminderde. Dat kon niet met tarwe.

2.8.3. Tarwe (froment)

De Leemstreek van Vlaanderen is de oudste tarwestreek van het land (Lindemans, Dl II, 1952, blz. 10) en werd wellicht geïntroduceerd door de Romeinen. Hoewel tarwe beter brood geeft dan rogge en spelt nam tarwe slechts een klein deel in van het middeleeuws landbouw areaal.
Tarwe komt in Adegem in het begin van de 19^e eeuw slechts voor op gronden van de 1^e klasse.

2.8.4. Gerst (orge)

Volgens Lindemans (Dl II, 1952, blz. 102) was gerst in het Vlaamse landsgedeelte, naast haver, de voornaamste vrucht in het "zomerzaad". Zomerkoren betekent immers dikwijls gerst.
In de zandstreek werd evie (haversoort) in plaats van gerst verbouwd. Lindemans vermeld echter geen gegevens over de introduktie ervan in de Zandstreek. In ieder geval werd het niet door de expert opgenomen als belangrijk gewas.

2.8.5. Haver (avoine)

De haver werd op de zandgronden verbouwd maar gedijde niet in dorre zandgronden (Lindemans, Dl II, 1952, blz. 106). Vergelijken we dit met de rotatietabel dan zien we dat haver inderdaad slechts op de gronden van de 1^e, 2^e en 3^e klasse wordt geteeld.

2.8.6 Vlas (lin)

Het vlas beschouwen we hier als een buitenbeentje. We kunnen het gebied niet zien als kern van vlasproduktie. Het moest zwaar bemest worden en komt enkel voor in de klasse 1.

2.8.7. Boekweit (sarrasin)

Boekweit is een plant die in West-europa in de late mideleeuwen werd ingevoerd van uit het oosten (Klein-Azië).
Wanneer ze in onze streken werd ingevoerd is niet bekend, mogelijk eind 15^e eeuw. Boekweit was een zomervrucht en broodgraan dat gedijde op zandige bodems. Drie eigenschappen die voor de boer van belang waren. Ze had ook geen bemesting met stalmest nodig (Lindemans Dl II, 1952, blz.116 en 118) .
De boekweit komt in de gewassenrotatie van alle klassen voor.

2.8.8. Raap (navet)

Het raapzaad is een van de oudste olievruchten van onze gewesten. De raap werd immers in één van de drie zaden van het drieslagbedrijf gezaaid, wat er op wijst dat ze reeds vroeg werd geteeld. Het werd vóór de winter gezaaid (Lindemans, Dl II, 1952, blz. 269).
De raap wordt in de gewassenrotatie in combinatie met rogge voor en wordt niet op gronden van de 5^e klasse geteeld.

2.8.9. Masteluin (méteil)

Eigenlijk slaat het hier niet op een plantensoort maar op een teeltwijze. Het woord is afgeleid van het Latijns metellum of mistillum, afstammend van mixtus: gemengd. Deze teeltwijze werd vooral gebruikt tot in de 18^e eeuw. De masteluin is een mengeling van granen, meer specifiek een mengeling van Rogge en Tarwe gelijktijdig gezaaid en geoogst. Volgens de verhouding Tarwe - Rogge werden er adjectieven aan toegevoegd. De kleine masteluin (petit méteil) bevatte meer rogge en de grote masteluin (grand méteil) meer Tarwe. (). Er bestond ook zoiets als de Passe Méteil met twee derde tarwe en één derde rogge () Dictionnaire de L'Académie française, Cinquième édition, 1798. Hier wordt vermeld dat men sprak van blé méteil als (grond)cijns en de graansoort waarmee ze belast werden.

Volgens Lindemans (Dl II, 1952, blz. 7) behoort masteluin samen met tarwe, rogge en spelt tot de harde granen. Ze zijn winterhard in tegenstelling tot de weke of murwe granen.

Anderzijds (Dl II, 1952, blz. 10) vermeld de auteur zelf dat : "Men vindt een uitweg om de voordelen van tarwe en rogge in zekere mate te verenigen: het zaaien van een mengsel van beide graansoorten, in gelijke delen."

Volgens hem was het een erfgoed van de Gallo-Romeinse periode en werd het aanvankelijk enkel in de leemstreek geteeld. Het is niet duidelijk waarom Lindemans masteluin enerzijds als mengsel van granen en anderzijds als afzonderlijke graansoort bestempelt.

In de documenten van het proces verbaal van afpaling wordt de mastelein nog vermeld wat wijst op een voortzetting tot minimum begin 19^e eeuw. Er worden geen verhoudingen in vermeld.

2.8.10. Klaver (treffle)

Klaver geldt als één van de belangrijke voedergewassen en heeft een net als luzerne een gunstige inwerking op de structuur van de ondergrond (Pedologie,VI, 1956, blz. 111).
Lindemans (Dl I, 1952, blzn. 428-434) schrijft aan de klaver goede eigenschappen toe. Ze geeft gans de zomer door een overvloedig en voedzaam voeder, dat door alle staldieren gegeerd wordt. Als vlinderbloemige plant brengt zij veel stikstof in die de mest en dus alle planten te goed komen. De zode is voor de grond een halve bemesting stalmest waard. De klaverteelt heeft zicht verbreid sinds de 17^e eeuw en werd zo de spil van de vlaamse landbouw. Mogelijk is ze geïntroduceerd langs het driebedrijf om.
De klaver werd bemest met kalk en kali. Die kalimest werd in de 18^e eeuw ontzaglijk veel gebruikt.
Deze zgn. Hollandse as, (Cendre d'Hollande) vinden we terug in het Proces-Verbal.

2.8.11. De kunstmatige weide

Wat ontbreekt in de tabel is de aanwezigheid van de brem in de gewassencyclus. Brem of ginst was een belangrijke plant bij het ontstaan van de landbouw in de arme zandstreken. De plant groeit goed op de zanderige heide en het was wellicht een belangrijk onderdeel van het voedsel dat het vee rond de wilde weiden van de nederzetting vond. De plant behoort net als klaver tot de klasse der vlinderbloemigen omdat ze de weidemest met stikstof verrijkte. De brem werd tot in de 19^e eeuw als voedergewas gekweekt in de zanstrek van het Noorden van Oost- en West-Vlaanderen. We kunnen dus niet om de brem heen als voedergewas (Lindemans, Dl I, 1952, blz. 435).

Het wordt niet vermeld in de tabel van de expert als één van de belangrijkste gewassen maar volgens Lindemans (Dl 1, 1952, blz. 436) werd brem veel gebruikt voor het aanleggen van kunstmatige weiden. Het blijft onzeker of we die kunnen vergelijken met de kunstmatige weiden in de tabel.

Het is belangrijk om weten in de evolutie van het landgebruik van een bepaalde site of er brem groeide. De theorie is nog altijd dat bremvegetatie (vlinderbloemige) stikstof in de grond bracht en de C/N, verlaagde zodat de podzol-humus, ook in de B-horizont werd aangetast door de bakterieën. Dit kadert nog steeds in de theorie van de evolutie van de podzol (Typic Haplohumod) naar de postpodzol (Plaggeptic Haplohumod) (Tavernier en Ameryckx, 1957; in: Ameryckx, 1977, blz. 33).

2.9. De beddenbouw

In het P.V. van afpaling (dossier 3, blz.?) wordt in de algemene beschrijving over de landbouwpraktijken in de gemeente het volgende geschreven: " On fait des rigoles de quatre pieds sur quatre pieds de distance pour faciliter l´écoulement des eaux pour toutes les productions, à l´exeption de l´avoine, du sarrazin et du lin."

We zien hier een beschrijving van de beddenbouw in, namelijk afwateringsgreppels elke vier voet om de afwatering van te vergemakkelijken bij alle gewassen behalve bij haver, boekweit en vlas.

Wanneer we nu alle gewassen nemen uit de tabel van de gewassenrotatie gemaakt door de expert is het theoretisch mogelijk om de beddenbouw in de gemeente ruimtelijk weer te geven.

We kunnen ondubbelzinnig besluiten dat de klassen representatief zijn voor de kwaliteit van de grond en kunnen bijgevolg gebruikt worden in de evaluatie van de open kernen-'akkers'

2.10. Evaluatie van de landbouwwaarde van de open kernen-'akkers'

Nu we het gebruiksnut van de klassen van de oorpsronkelijke kadastrale legger hebben aangetoond proberen we het gebruiksnut:

1. van de klassen van de percelen in de kadastrale legger en
2. van de grondbelasting van de artikels in het landboek van Adegem te bepalen.

2.10.1. De bruikbaarheid van de klassen

Vermits we enkel de klassen van de bouwlanden nodig hebben selecteren we deze. Wanneer we daarin de klassen onderscheiden krijgen we de kaart op afbeelding 13.

(afb 13)

2.10.1.1. Criterium voor de selectie van de klassen

We hebben aangetoond dat de open kernen-'akkers' op de drainagekaart vooral op de droge en matig droge gronden liggen. Voor zandgronden is dit een teken van minder goede kwaliteit. Op deze basis nemen we de bouwgronden met de klassen 4.5 en 5. Het resultaat te zien op de kaart hieronder (afb. 14) is duidelijk. De verspreiding van de bouwgronden met de slechtste kwaliteit is overweegt in het noorden van de gemeente en neemt het patroon aan van de spreidingskaart van de open kernen-'akkers' (zie afb. 12)

(afb. 14)

2.10.1.2. Criterium voor de selectie van de grondbelasting

Voor de selectie van de grondbelasting van de zaailanden in het landboek heeft dit volgende consequentie. In de landboeken wordt er opgegeven hoe zwaar de belasting op de gronden is. Van werkelijke oppervlakte wordt een bepaald percentage afgetrokken wat uiteindelijk in de belastbare oppervlakte resulteert. Uitzondering daarop maken de vollanden die volledig (100%) belast werden. Wanneer we de minst belaste gronden nemen (deze met het hoogste percentage dat er afgetrokken wordt) zou dit op de bodemkaart zichtbaar moeten zin. Wanneer we gronden selecteren waarvan de grond voor 50%, 67% en 75% onbelast bleef krijgen we opnieuw een treffend samenvallen met de open kernen-'akkers' (afb. 15), met uitzondering langs de Onderdijkstraat.

(afb. 15)

Daaruit kunnen we afleiden dat het landboek van Adegem kan gebruikt worden om de minst goede landbouwgronden op te sporen en vervolgens kan getoetst worden aan de gegevens uit de oorspronkelijke aanwijzende tabel.

2.11. Besluiten

2.11.1. Besluiten op bodemkundig gebied

De ontginning van het landschap rond Maldegem-Adegem kan niet begrepen worden zonder de inbreng van de digitale bodemkaart in het historisch-geografisch en toponymisch onderzoek. De inpassing in een GIS biedt een waaier van mogelijkheden voor interdisciplinair onderzoek.

Het gebruik van de textuurkaart biedt de mogelijkheid om in een voorbereidend stadium van het onderzoek bodem-fysiografische eenheden uit te kiezen die als basis kunnen dienen voor de keuze van onderzoeksgebieden.

De (digitale) bodemkaart van België die voor landbouwkundige doeleinden werd gemaakt is een historisch document geworden dat door digitalisering geactualiseerd is voor hedendaags onderzoek. Vermits het historisch landschapsonderzoek zich zeker vóór de 18^e eeuw richt tot de studie van de rurale maatschappij is het een uitstekend document om in dit onderzoek in te passen.

Met de textuurkaart kunnen de bodem-fysiografische eenheden van het zand en het lemig-zand goed onderscheiden worden. In combinatie met de historisch-geografisch en toponymische gegevens is het mogelijk om open kernen-'akkers' die mogelijk teruggaan tot de overgang van de vroege naar de volle Middeleeuwen (8^e-11^eeeuw) te situeren in het zandig gebied, met name op de Tardiglaciale dekzanden.

Deze open kernen-'akkers' zijn op de drainagekaart te identificeren met de droge en matig droge gronden. Het ontbreken van archeologische en luchtfotografische sporen van grachten wijst erop dat drainage op deze gronden niet nodig was. Dit verklaart meteen hun open karakter, wat ze behouden hebben tot op heden.

In combinatie met de gegevens uit het 18^e eeuwse landboek en 19^e eeuwse oorspronkelijke aanwijzende tabel kunnen we besluiten dat deze droge en matig droge zandgronden geen goede landbouwkwaliteit hadden. Vooral de klassen 4.5 en 5 van de bouwgronden uit de oorspronkelijke aanwijzende tabel (1835) geven een juist beeld van de landbouwkwaliteit van deze gronden en beide verspreidingspatronen correleren sterk. Voor het landboek zijn dit de gronden die voor 50%, 67% en 75% financieel niet worden belast.

Met behulp van de bodemkaarten kunnen we stellen dat de vroeg tot hoog middeleeuwse ontginningen in het Tardiglaciale dekzandgebied gedetermineerd werden door de toegankelijkheid (open landschap, wegen?) van de gronden, eerder dan door de vruchtbaarheid.

2.11.2. Potentieel van de databestanden en toekomstige onderzoeksmogelijkheden

2.11.2.1. Op toponymisch gebied

We hebben reeds de mogelijkheden aangetoond van de ruimtelijke spreiding van de open kernen-'akkers'. Ook voor individuele perceelstoponiemen levert het landboek een schat van informatie. Kaart (afb. 16) laat de spreiding van de open kernen-'akkers' en de spreiding van de individuele toponiemen zien.

(afb. 16)

We gaan niet in op een analyse maar het is duidelijk dat er een toponiemencontrast individu - complex is en dat de grens ervan bijna samenvalt met de bodem-fysiografische eenheden. Op de kaart staat geen legende omdat er teveel toponiemen zijn. De open kernen zijn paars gekleurd en de individuele perceelstoponiemen hebben hun eigen kleur.

We merken hierbij op dat het voor de individuele percelen een toponiemenlaag betreft uit een landboek van 1765, terwijl er meerdere toponiemen kunnen zijn die daarin mogelijk niet zijn opgenomen, hoewel het ons sterk zou verwonderen dat men in het landboek een onderscheid zou maken op bodem-fysiografische basis.

De open kernen-'akker' toponiemenlaag stamt uit latere bronnen, namelijk de oorspronkelijke kadastrale legger. We moeten dus steeds duidelijk maken wat met wat wordt vergeleken.

We kunnen de toponiemenlagen gebruiken om de toponiemen te plaatsen die reeds in oudere bronnen voorkomen maar waarvan de ligging niet goed kon gesitueerd worden. Bovendien kan op die manier een ruimtelijke, diachronische toponiemenanalyse gebeuren mits kritisch onderzoek.

2.11.2.2. Het archeologisch-toponymisch-bodemkundig onderzoek

Het samenbrengen van de verschillende thematische lagen laat een gecombineerde voorstudie toe voor het archeologisch onderzoek. Wanneer we de spreidingskaart van de circulaire structuren met de bodemgebruikskaart van 1765 en 1835 confronteren hebben we reeds een idee over de evolutie van het bodemgebruik. De toponiemenkaart kan dan ook inlichten verschaffen over de (vroegere) toestand van het stuk land.

2.12. Toekomstige onderzoeksmogelijkheden

We geven enkele van onze standpunten in het verlengde van het onderzoek.

In een eerste stadium het ontwikkelen van geometrisch betrouwbare kaarten die volstaan voor het werken tot op een bepaalde schaal of afwijking. Dit door het onderzoek van de betrouwbaarheid van Popp-plannen of het gebruik van 19^e eeuwse topografische kaarten in al of niet in combinatie daarmee.

Een selectie van een groep van gemeenten waarvoor kadastrale documenten én landboeken bewaard zijn.

Het aanleggen en ontwikkelen van een gegegevensbank die toelaat om alle historische, archeologische, toponymische en bodemkundige gegevens aan een ruimtelijk, dynamisch onderzoek te onderwerpen.

«       »